In Keulen stap ik over op de Duitse hogesnelheidstrein. Ik leg een paar boeken op het tafeltje tussen het viertal vis-à-vis geplaatste stoelen en plaats mijn koffer in het bagagevak.
Er komt een man tegenover mij zitten. Hij maakt een onrustige indruk. Als ik op zijn achterhoofd een keppeltje zie zitten begrijp ik dat dit de onrust is van iemand die een gebed reciteert. De man wiegt naar voor en naar achter en mompelt onverstaanbare woorden. Ik pak een boek en begin te lezen.
We komen in beweging. Mijn Joodse overbuurman beëindigt zijn gebed en pakt een krant uit zijn tas. Onze parallelle universa komen bij elkaar.
‘Wat leest u?’ vraagt hij in het Duits.
Ik draai mijn lectuur naar hem toe. 
‘Altneuland, een roman van Theodor Herzl.’
‘Ach so,’ zegt hij met een meewarige glimlach. In een mengeling van Duits en Engels vertelt hij over zijn bewondering voor Theodor Herzl, de journalist, schrijver en lobbyist die het politiek zionisme heeft uitgevonden en daarom als oprichter van de staat Israël moet worden beschouwd. Romans leest hij eigenlijk nooit, zegt hij op een toon alsof dit vanzelfsprekend is, dus ook Altneuland heeft hij niet gelezen. Wel las hij als jonge rechtenstudent in Bern Herzls Der Judenstaat, dat in 1896 verscheen.
Mijn gesprekspartner vat Herzls loopbaan in een aantal bondige scènes voor mij samen. Na zijn mislukking als toneelschrijver ging hij als journalist aan het werk bij de Neue Freie Presse. De hoofdredacteur van deze Weense kwaliteitskrant zond hem in oktober 1891 als buitenlandcorrespondent naar Frankrijk. Vanuit standplaats Parijs deed Herzl in de wintermaanden van 1894–1895 verslag van de gerechtelijke dwaling die als de Dreyfusaffaire bekend is komen te staan. Alfred Dreyfus was een artillerieofficier in het Franse leger die werd beschuldigd van het doorsluizen van militaire informatie aan de Duitse ambassade in Parijs. Deze actie werd door de militaire rechtbank én de pers als hoogverraad bestempeld, een oordeel waar de Franse publieke opinie ondanks de rammelende bewijslast in meeging. Dreyfus was een Jood en daarom onbetrouwbaar, aldus de communis opinio, die Herzl sterkte in de gedachte dat de Joden van Europa ondanks hun verregaande integratie en emancipatie nooit als volwaardig zouden worden aangezien. Gedesillusioneerd keerde hij terug naar Wenen om Der Judenstaat te schrijven, een vlammend pamflet waarin hij uiteenzette waarom het voor Joden zinloos was zich tegen het antisemitisme te blijven verzetten. Er was voor het Joodse vraagstuk maar één oplossing, namelijk de oprichting van een Joodse staat.
‘Dat is exact wat er vervolgens gebeurde.’ Mijn gesprekspartner kijkt me aan alsof hij de clou van het verhaal, de prestige van de goocheltruc, heeft verklapt.
Ik ben met deze vertelling bekend, een geschiedenis die door menig historicus is weerlegd maar nog altijd wordt naverteld in hand­boeken over het zionisme en het ontstaan van de staat Israël.
In Mannheim stapt mijn overbuurman uit. Ik vertel op de valreep dat ik op weg ben naar Bazel om de plek te bezoeken waar Herzl in 1897 het Eerste Internationale Zionistische Congres organiseerde. Ik wil de congreszaal bekijken, op het balkon staan waar Herzl uitkeek over de Rijn en mijmerde over zijn grote droom het Joodse volk een natiestaat te schenken.
‘Een groteske droom,’ zegt de man. ‘Viel Glück für Ihre Reise.’

Theodor Herzl arriveerde op woensdag 25 augustus 1897. Tot zijn schrik was het lokaal dat hij had gereserveerd totaal ongeschikt voor het statige congres dat hij voor ogen had. In dit naar bier stinkende honk kon hij geen journalisten ontvangen, geen plechtige staatsieportretten laten maken. Herzl annuleerde de reservering en ging in allerijl op zoek naar een prestigieuzere locatie voor het congres. In het Stadtcasino inspecteerde hij de Musiksaal, een klassieke stadsgehoorzaal met marmeren balustrades, glimmende kroonluchters en een plafond dat door Korinthische zuilen leek te worden gedragen. Deze zaal had de grandeur die Herzl zich voor zijn majeure evenement had voorgesteld.
Een bordje aan de gevel van de Musiksaal getuigt van de historische gebeurtenis die hier gedurende de laatste augustusdagen van 1897 plaatsvond. Helaas mag ik die zaal niet zomaar betreden. Daar kunnen we niet aan beginnen, mompelt de conciërge die mij de toegang tot het gebouw belet. Wie denk ik wel niet dat ik ben?
Aan de zuidoever van de Rijn ligt Les Trois Rois, het hotel waar Herzl verbleef. Herzl had dit hotel gekozen omdat ook keizer Napoleon hier eens de nacht had doorgebracht. Om steun te verkrijgen van de grote imperialistische machthebbers van dat moment diende Herzl zich aan de wereld te presenteren als een heuse staatsman. De keuze van zijn hotel, de locatie en aankleding van het congres, de dresscode van de congresgangers: in het toneelstuk dat Herzl in Bazel ging opvoeren waren ook de ogenschijnlijk kleinste details van het grootste belang.
Op het terras is een tafeltje vrij, niet ver van de plek waar de iconische foto is genomen waarop Theodor Herzl over de Rijn uitkijkt en, zo gaat de legende, denkt aan de rivier de Jordaan en mijmert over zijn toekomstige staat in Palestina.
Ik haal De Jodenstaat uit mijn tas, de Nederlandse editie van Herzls pamflet vertaald door Sander Hendriks. De legendarische foto staat op het omslag. ‘De gedachte die ik in dit geschrift uitwerk, is oeroud,’ lees ik opnieuw in de inleiding. ‘Het betreft de vorming van een Jodenstaat.’ Herzl laat zich op deze pagina’s van zijn meest retorische kant zien, een manier van denken en schrijven die ook regelmatig in zijn dagboeken opduikt. In het voorwoord betoogt de auteur dat De Jodenstaat geen bijdrage is aan het in die tijd populaire literaire genre van de utopie. De Jodenstaat is geen fictie, aldus Herzl, en wie dat wel gelooft is simpelweg te kleingeestig. ‘Ik verzin niets,’ schrijft hij. ‘De Jodenstaat is een internationale behoefte. Daarom zal hij ontstaan.’ Hoe meer mensen erin geloofden, hoe redelijker het idee zou worden, totdat het idee van een staat voor Joden als zo logisch en rechtvaardig werd beschouwd dat de uitvoering ‘geen noemenswaardige problemen’ meer zou opleveren. De toekomstige staat voor het Joodse volk is voor Herzl geen kwestie van hopen of verlangen, maar een kwestie van willen en handelen. ‘De Joden die willen, zullen hun staat krijgen, en zij zullen hem verdienen.’
Mijn overbuurman in de trein had Herzls fictie bewust niet gelezen. De Herzl die hij bewonderde was geen fantast, geen romantische praatjesmaker, geen naïeve man die er niet in slaagde zijn literaire verbeelding los te laten. Na het lezen van Herzls dagboeken, politieke essays en literaire fictie kom ik tot een andere conclusie: Herzl was wel een fantast, en zonder een onbegrensd vermogen zijn fantasie in een politiek programma om te zetten was de staat Israël waarschijnlijk niet ontstaan. Theatraliteit stond in alles wat Herzl deed centraal. Om zijn drijfveren goed te begrijpen is zijn literaire werk van cruciaal belang, meer nog dan zijn ervaringen in het Parijs van de Dreyfusaffaire. Herzl geloofde met al zijn vermogen in de kracht van fictie om de realiteit naar je hand te zetten. Zodra je het bedenkt en beschrijft, bestaat het, aldus Herzl. Met fictie kan een nieuwe werkelijkheid tot stand worden gebracht. Dit is precies wat hij in Bazel voor ogen had: het ging hem niet in de eerste plaats om de details van het politieke programma dat de congresdeelnemers met elkaar zouden bespreken en aannemen. Het feit dat het congres plaatsvond, met honderden afgevaardigden uit de internationale Joodse gemeenschap in rokkostuum verzameld, was eigenlijk voldoende. De wereld zou kunnen zien dat de Joden waren verenigd om de structuren en instituties op te richten die een eigen staat onvermijdelijk zouden maken.
‘In Bazel heb ik de Joodse staat opgericht,’ noteert Herzl na afloop van het congres tevreden in zijn dagboek. Zelden geciteerd maar zeker zo belangrijk is de alinea die op deze beroemde passage volgt: